بررسی روند پیدایش و تكامل بورسهای كالا در جهان حاكی از آن است كه ظهور و بسط فعالیت های این گونه بازارها در عرصه اقتصاد كشورها از قرن 19 به بعد در پی پاسخ گویی به برخی از نیازمندی های اقتصادی و در بسیاری موارد رفع برخی تنگناها و موانع در بازار كالاها بوده است . به عبارت دیگر ، وجود برخی مشكلات در بازار كالا ( چه در بخش عرضه ، تقاضا و چه در بخش توزیع) و به تبع آن نوسانات قیمت كالاها و همچنین برخی از نارسایی ها و ناکارآمدی های بازارهای سنتی از یك طرف و مزایا و منافع ایجاد و راه اندازی بورسهای كالا و توانمندی آنها در رفع مشكلات فوق الذكر از طرف دیگر، مهمترین انگیزه و عواملی هستند كه موجب پدیدار شدن بورس های کالا در صحنه اقتصاد كشورهای مختلف گشته اند. نارسایی های بازار سنتی در شکل های نوسانات کاذب و عدم شفافیت در کشف قیمت و فقدان تضمین های لازم برای معامله گران از مهمترین دلایل راه اندازی بورس های کالایی در کشورهای جهان بوده است.

در چنین شرایطی راه اندازی بورس های کالایی و به تبع آن، استفاده از ابزارهای مشتقه به ایجاد یك نظام سازمان یافته داد و ستد و توزیع كالاها در كشور های مختلف منجر شده و راه ورود به بازارهای جهانی را برای کشورها تسهیل نموده است . از این رو هم اکنون صد ها بورس کالایی مدرن در سراسر جهان دایر می باشد که از قدیمی ترین آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

بازار محصولات صنعتی و كشاورزی ایران همواره با محدودیت ها و دشواری های ساختاری ناشی از عدم استفاده از ابزارهای نوین اقتصادی و ساختار نامناسب و ناكارآمد بازار در بخش تولید ، توزیع و درنهایت مصرف کننده رو به رو بوده است.

مشکلاتی از قبیل :

با توجه به موارد ذکر شده و نیاز به ایجاد بازاری سازمان یافته برای تقابل آزاد عرضه و تقاضا و دستیابی به اثرات مثبت این مهم در اقتصاد تولید و مصرف، دولت و مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا بستر قانونی لازم جهت تاسیس و راه اندازی بورسهای کالایی را در ایران فراهم سازند.

در پی این امر، بورس فلزات در شهریور ماه سال82 به عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز و پس از آن نیز بورس کالای کشاورزی در شهریور ماه سال 83 شروع به فعالیت نمود.

هم اکنون بورس کالای ایران با تجربه ی بیش از 5 سال، داد و ستد انواع محصولات صنعتی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه ، سلف و قراردادهای آتی صورت می گیرد و راه اندازی معاملات ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای اختیارمعامله (option ) را نیز در برنامه های توسعه ای خود دارد.

از آن جایی که بورس های کالا به عنوان نهادهایی سازمان یافته جهت داد و ستد قانونمند و نیز توسعه بازار سرمایه و بخش های مختلف اقتصادی به شمار می روند، لذا نتایج عملکرد آنها می تواند تاثیرات بسیار مثبتی در مناسبات تولید، توزیع ، مصرف و در نتیجه افزایش رفاه اقتصادی جوامع به دنبال داشته باشد؛ چرا که بورس کالا تجلی گاه خواسته های تولیدکنندگان و مصرف کنندگان است و در این بازار است که همه فعالان بازار، نیازهای خود را در یک فضای رقابتی، شفاف و قانونمند مطرح می کنند.

از مهمترین اهداف و اثرات بورس کالا می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

بر طبق قوانین توسعه ابزارهای مالی جدید سازمان بورس و اوراق بهادارخرید و فروش و عرضه کالا در بورس کالا شامل معافیت های مالیاتی گسترده ای می شوند همین امر به عنوان یک ویژگی مهم می تواند موجب تشویق عرضه کنندگان و خریداران کالا در بورس کالا شود.

علاوه بر معافیت های مالیاتی موارد زیر نیز از جمله مزیت های بورس کالا به شمار می روند:

همه داد و ستدها در بورس کالا در قالب قراردادهای استاندارد انجام می گیرد. به طور کلی، قراردادهای زیر برای داد و ستد هر کالا وجود دارد:

قرارداد نقدی (spot): خریدار کل مبلغ قرارداد را به همراه کارمزد کارگزار، نقدی پرداخت می کند و فروشنده می بایست حداکثر ظرف سه روز، کالای مورد معامله را به خریدار تحویل دهد.

قرارداد سلف (forward): خریدار کل مبلغ را در زمان انجام معامله پرداخت می کند و فروشنده متعهد می شود کالا را در تاریخ و زمان معین به خریدار تحویل دهد.

قرارداد نسیه (credit): خریدار کالا را فوراً تحویل می گیرد و بهای آن در تاریخ سررسید، به فروشنده پرداخت می کند.

قرارداد آتی: فروشنده مطابق قرارداد صلح، مقدار معینی از دارایی مشخص را در مقابل مبلغی معین به دیگری صلح می کند. فروشنده دارایی مورد مصالحه را در سررسید مشخص تحویل می دهد و خریدار نیز مبلغ مورد مصالحه را در سررسید می پردازد. طرفین در قالب شرط ضمن عقد به اتاق پایاپای وکالت می دهند که از وجه الضمان آنها متناسب با نوسانات قیمت در بورس به طرف دیگر اباحه تصرف کند. هر یک از طرفین می توانند قبل از سررسید با انعقاد قرارداد صلح دیگری، شخص ثالثی را جایگزین خود در قرارداد صلح اولیه نمایند و پس از تسویه، از قرارداد خارج شوند. کلیه قراردادها در زمان سررسید مقرر تسویه خواهند شد.

قرارداد اختیار معامله (option): که خود بر دو نوع اختیار خرید و اختیار فروش است: آ) قرارداد اختیار خرید: عرضه کننده کالا، حق خرید مقدار معینی از کالایی مشخص و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص به طرف قرارداد مصالحه می نماید، بدون آنکه طرف دیگر ملزم به خرید آن باشد. ب) قرارداد اختیار فروش: قراردادی است که به عنوان شرط ضمن عقد لازم که به موجب آن (خریدار) حق فروش مقدار معینی از کالایی مشخص و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص با طرف دیگر مصالحه می نماید بدون آنکه طرف دیگر (فروشنده) ملزم به فروش آن باشد.

قراردادهای صلح : قراردادهای خاص موضوع ماده ۱۰ قانون مدنی: بورس کالای ایران درصدد آن است که پس از انجام مراحل کارشناسی حقوقی این نوع قراردادها را اجرا کند.

قراردادهای معاوضه (swap): مبادله یک دارایی فیزیکی یا یک تعهد در برابر یک دارایی فیزیکی یا تعهدی دیگر، به منظور تمدید یا کاهش زمان سررسید معامله و یا افزایش (کاهش) نرخ برگه های معاملاتی جهت حداکثر نمودن درآمد معاملاتی و یا کاهش هزینه های مالی آن.

جهت پذیرش هر کالا بایدحداقل شرایط زیر احراز گردد:

- هیئت پذیرش در زمانپذیرش هر کالا، حداقل عرضه سالانه و حداقل درصد عرضه در بورس از کل تولید سالانه برای تولیدکنندگان و ازکل واردات سالانه برای وارد کنندگان را مشخص می کند.

تبصره: تغییر حداقل های موضوع این ماده به پیشنهاد بورس و تایید هیئت پذیرش امکان پذیر است.

- عرضه کننده کالا دربورس، موظف است مقررات مربوطه از جمله الزامات این دستورالعمل و ضوابط مربوط درخصوص افشای اطلاعات عرضه کالا را رعایت نماید.

فرم درخواست پذیرش به همراه مدارك ذیل به بورس ارائه می شود:

تبصره: درخصوص کالاهایی که مشمول استاندارد اجباری نمی باشند، متقاضیان باید گواهی کنترل کیفیت از آزمایشگاه های مورد تائید موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ارائه نمایند. در مواردی که ارائة این گواهی از سوی مؤسسة استاندارد و تحقیقات صنعتی ممکن نباشد، ارائة گواهی آزمایشگاه مورد تأیید بورس الزامی است.

1 . تولیدکنندگان و بازرگانان مواد اولیه

همواره یکی از بزرگترین مشکلات تولید کنندگان در ایران مشکل تهیه مواد اولیه به دلیل عدم شفافیت بازار، نامعلوم بودن روند آتی قیمت محصولات و ناکارآمدی نظام تعیین قیمت و توزیع محصولات بوده است. ایجاد بورس کالا ، آهنگ نوید بخشی برای رفع مهمترین بخش از فرآیند عملیات یک واحد تولیدی است. تولیدکنندگان می توانند با استفاده از ابزارهای داد و ستد در بورس ، در برابر نوسانات قیمت ایمن شوند و با خرید و فروش قراردادهای سلف و آتی، ریسک قیمت را پوشش دهند. بازرگانان نیز می توانند با همین روش با اطمینان خاطر بیشتری از قیمتهای آتی برای صادرات و واردات محصولات موردنظرشان تصمیم گیری نمایند.

2 . مصرف کنندگان

صنایعی که مواد عرضه شده در بورس کالا را به عنوان مواد اولیه خود دریافت می نمایند، نقش بسیار مهمی در بازاربرعهده دارند. طبیعتا این صنایع نیز برای برنامه ریزی تولید خود، تمایل دارند از خطرات ناشی از نوسان قیمتها ایمن شوند و با برآوردی مطمئن از قیمت تمام شده، به تولید اقتصادی بپردازند. برای این گروه، بورس کالا مکان مطمئنی برای خرید مواد اولیه، دریافت اطلاعات موثق در مورد روند قیمت ها و در نتیجه تضمین سود شرکت است.

3 . سازمان های ناظر ، ارائه کنندگان خدمات جنبی و کارشناسان تحلیل گر بازار

هر چند این نهادها و افراد به طور مستقیم در مبادلات شرکت نمی کنند، اما وجود آنها در رونق یا امنیت بازار ضروری است. شرکتهای بیمه، بانکها، انبارها، شرکتهای حمل و نقل، اتاق پایاپای وکارشناسان تحلیل گر از جمله ارائه دهندگان این خدمات و تسهیلات هستند.

هر مشتری برای انجام معامله نیاز به اخذ کد معاملاتی دارد. این کد در بورس کالا منحصر بفرد بوده و معاملات مشتری از طریق آن صورت می گیرد. (علاوه بر آن برای خرید آن دسته از محصولاتی که توسط شرکت بازرگانی پتروشیمی و فولاد مبارکه اصفهان عرضه می شود خریداران نیاز به دریافت کد شناسه ای از شرکتهای مذکور دارند)

1 . اشخاص حقیقی

2 . اشخاص حقوقی

مشتریان بعد از دریافت کد معاملاتی می بایست فرم سفارش خرید را تکمیل نمایند، دراین فرم که طبق استانداردهای بورس تهیه شده و نسخ خام آن در اختیار شرکتهای کارگزاری قرار دارد، خریدار علاوه بر مشخصات عمومی خود اعم از نام و نام خانوادگی و . . . مشخصات کالای درخواستی به همراه قیمت مورد نظرش را نیز ثبت می نماید.

توجه : بر اساس صورت جلسه نقل و انتقال وظائف سازمانهای کارگزاران بورسهای فلزات و کشاورزی به شرکت بورس کالا ، آیین نامه ها و دستورالعملهای بورس فلزات تا زمان تدوین مقررات جدید و یا اصلاح آیین نامه های موجود در بورس کالای ایران دارای اعتبار می باشد.

بخش اول: تعاریف و اصطلاحات

قرارداد آتی قراردادی است كه فروشنده بر اساس آن متعهد می شود در سررسید معین، مقدار معینی از كالای مشخص را به قیمتی كه الان تعیین می كنند، بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می­شود آن كالا را با آن مشخصات، خریداری كند. در این قراردادها، برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می شوند متناسب با تغیرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل كنند و اتاق پایاپای بورس کالا از طرف آنان وكالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار طرف دیگر معامله قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سر رسید با هم تسویه كنند.

یک قرارداد آتی برای یک درجه ، مقدار، ماه تحویل و قیمت معین منعقد میگردد.

مثال: قرارداد آتی 500 تن مس کاتد با درجه خلوص 99 درصدجهت تحویل در ماه شهریور 84 به قیمت هر کیلو 3500 تومان ، ( تحویل 84 /30/6 )، رتبه ، مقدار ، تاریخ تحویل ، نحوه ارائه قیمت ، میزان سپرده اصلی یا جبرانی برای هر نوع قرارداد همزمان با افتتاح معامله از طریق بورس تعیین و مشخص خواهد شد. در مجموع فقط تعیین قیمت دراختیار طرفین قراردادآتی گذاشته می شود.

معاملات آتی در بورس کالای ایران

با توجه به اینکه اولین معاملات قراردادهای آتی در دنیا به صورت استاندارد در بور سهای کالایی انجام شده است . در کشور ما نیز معاملات اولین قرارداد آتی در بورس کالای ایران با راه اندازی قرارداد آتی بر روی شمش طلای یک اونسی (که در تاریخ 87/03/12 مورد پذیرش قرار گرفته بود) از تاریخ 87/04/01 آغازشد . اما با راه اندازی قراردادهای آتی بر روی سکه طلای بهارآزادی و آغاز معاملات آن در تاریخ 87/09/05 ، هم اکنون تقریبا تمام معاملات آتی بورس کالا به قراردادهای سکه طلای بهار آزادی اختصاص پیدا کرده است که روز به روز نیز برمتقاضیان حضور در این بازار افزوده میشود . نگاهی به آمار معاملات قراردادهای آتی در بورس کالای ایران نشان می دهد طی مدتی که از راه اندازی این قراردادها می گذرد، حجم و ارزش این معاملات هر سال نسبت به سال قبل افزایش بسیار چشمگیری را تجربه کرده است .

برخی اصطلاحات رایج در قراردادهای آتی :

دارایی پایه

اصطلاحاً در قراردادهای آتی، کالا یا آن دارایی که قرارداد آتی بر روی آن منتشر می شود را دارایی پایه می گویند . معمولاً در بورس های کالایی دنیا دارایی های مختلفی از جمله محصولات کشاورزی، انواع فلزات، انواع فراورده های نفتی و سایر محصولات به عنوان قرارداد آتی منتشر می شوند و به عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی مطرح می گردند .

موقعیت تعهدی فروش

اصطلاحاً گفته می شود کسی که در بورس، قرارداد آتی را به فروش می رساند و خود را به تحویل دادن دارایی پایه بر اساس ضوابط استاندارد بورس در تاریخ معینی در آینده متعهد می نماید، موقعیت فروش یا موقعیت تعهدی فروش اختیار کرده است . اگر این فرد تا تاریخ سررسید قرارداد این موقعیت را حفظ نماید ضرورتاً باید دارایی پایه را تحویل دهد.

موقعیت تعهدی خرید

همچنین، فردی که در بورس قرارداد آتی را می خرد و خود را متعهد به خرید دارایی پایه بر اساس ضوابط استاندارد بورس در تاریخ معینی می­ نماید، اصطلاحاً موقعیت خرید یا موقعیت تعهدی خرید اختیار کرده است و اگر تا تاریخ سررسید قرارداد این موضع را حفظ نماید ضرورتاً باید کل ارزش دارایی پایه را پرداخت نماید .

سررسید قرارداد

تاریخ سررسید قراردادهای آتی بر روی یک کالا به صورت استاندارد و مشخص توسط بورس تعیین می شود و فقط برای سررسیدهای معینی که تعیین می شود امکان انجام معاملات آتی وجود دارد . مثلاً در قراردادهای آتی سکه طلای بورس کالا سررسید قراردادها پایان تمامی ماه های سال می باشد .

اندازه قرارداد

در قراردادهای آتی اندازه هر قرارداد توسط بورس تعیین می شود و سرمایه گذاران فقط می توانند مضرب های صحیحی از این مقدار را مورد معامله قرار دهند . به طور مثال در قراردادهای آتی سکه طلای بورس کالا، اندازه قرارداد 10 عدد سکه طلای بهار آزادی می باشد . تمامی ویژگی های مورد نظر یک قرارداد آتی در قالب مستندی به نام مشخصات قرارداد توسط بورس به اطلاع عموم می رسد.

ایران به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای تولیدکننده نفت و گاز و دارنده یکی از بزرگترین ذخایر و منابع هیدروکربوری جهان شناخته می شود. از سوی دیگر با توجه به رویکرد مطرح در سند چشم انداز 1404 در ارتقاء جایگاه جمهوری اسلامی ایران به کشور اول منطقه از لحاظ اقتصادی، سیاسی ، علمی و … لزوم تاسیس بازاری متشکل جهت کشف قیمت و معامله نفت به عنوان یک کالای استراتژیک در منطقه بیش از گذشته احساس و همین موضوع زمینه ساز طرح قیمت گذاری نفت در داخل کشور شد .

از آنجا که یکی از بهترین و شفاف ترین مکانیزم های قیمت گذاری محصولات، عرضه آنها در بورس می باشد، در اوایل دهه 80 ایده تاسیس بورسی برای انجام معاملات نفت طی فرآیندی مشترک میان وزارتخانه های نفت و اقتصاد شکل گرفت. در فاز نخست برای محقق شدن این ایده در اواخر بهمن 1386 مبادلات فرآورده های نفت و پتروشیمی در بازار سرمایه آغاز گردید.

از سویی با وجود زیرساخت های موجود در صنعت برق کشور که آن را از کشورهای منطقه متمایز می سازد، همزمان با فعالیت ها در راستای شکل گیری بورس نفت، لزوم راه اندازی بورس برق در ادامه توسعه بازار برق کشور احساس شد. در خرداد 87 شورای عالی بورس با تاسیس بورس برق موافقت می کند. در این بین تشکیل بازاری منسجم برای در بر گیری همه کالاهای از جنس انرژی و تشکیل بورسی جامع و واحد برای معاملات انواع حامل های انرژی پیشنهاد شد.

شورای عالی بورس و اوراق بهادار در جلسه 1390/03/30 با تجمیع درخواست های جداگانه برای راه اندازی بورس نفت و برق به راه اندازی بورس انرژی رای داد.

بر این اساس بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور جهت عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی ، برق، گاز طبیعی ، زغال سنگ ، حق آلودگی و سایر حامل های انرژی شکل گرفت. متعاقب صدور مجوز فعالیت بورس انرژی و برای تعیین گروه های سهامداری این بورس، سازمان بورس و اوراق بهادار، فراخوانی را در تاریخ 1390/04/05 جهت مشارکت نهادهای مالی و فعالان صنعت نفت ، گاز و فراورده های نفتی، برق و با قید ترکیب 60 درصد نهادهای مالی ، 20 درصد فعالان صنعت برق و نفت و 20 درصد عموم مردم و سقف 5/2 درصد برای هر متقاضی منتشرنمود. در تاریخ یازدهم اسفند 1390 مجمع عمومی مؤسس شرکت بورس انرژی برگزار گردید و از بین کاندیداهای عضویت در هیئت مدیره، 7 عضو اصلی و 2 عضو علی البدل انتخاب شدند.

بورس انرژی دارای سه بازار فیزيکی، مشتقه و فرعی است. بازار فیزيکی شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی ساير حامل های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است.

انواع بازارهای برق (از حیث کالا)

الف) دريافت كد مشتری در بورس انرژی

نخستین گام برای اقدام به خرید هر نوع کالایی از جمله محصولات انرژی در بورس انرژی ایران دریافت کد مشتری در بورس انرژی می باشد که این کد زمانی که مشتری برای اولین باراقدام به خرید می کند ایجاد می شود و هر خریدار انرژی از طریق کارگزار خود اقدام به دریافت کد بورسی می نماید. در مورد محصولات بورس انرژی فقط اشخاص حقوقی می توانند برای خرید این محصولات از شرکت بورس انرژی ایران اقدام کنند. متقاضیان (شرکت های تولیدي و توزیع نیروی برق)، برای اخذ کد معامعلاتی می بایست پس از مراجعه به شرکت مدیریت شبکه برق ایران و دریافت فرم تکمیل شده و ممهور "معرفی نامه جهت درخواست کد خاص برای معاملات برق در بورس انرژی" و تکمیل فرم های احراز هویت مشتری، درخواست کد معاملاتی و بیانیه ریسک ( موجود در شرکت های کارگزاری)، نسبت به اخذ کد معاملاتی از طریق شرکت های کارگزاری دارای مجوز فعالیت در بورس انرژی اقدام نمایند.

لازم به ذکر است متقاضیان، باید در هنگام مراجعه به شرکت های کارگزاری، مدارک و اطلاعات ذیل را به همراه داشته باشند:

ب) نحوه خريد و فروش در بورس انرژي

معاملات بورس همواره بر مبنای رقابت و به یکی از روش های حراج انجام می شود. اجرای سفارش ها براساس اولویت قیمت و در صورت تساوی قیمت ها براساس اولویت زمانی ورود سفارش به سامانه معاملات خواهد بود. کالای برق در بورس انرژی براساس قرارداد سلف موازی دادوستد می شود و قراردادی است که در بازار مشتقه معامله شده و براساس آن مقدارمعینی از دارایی پایه براساس مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش می رسد. وجه قرارداد مذکور باید در هنگام معامله و طبق زمان بندی تعیین شده در مشخصات قرارداد پرداخت و دارایی پایه در سررسید تحویل شود.

اتاق پایاپای در پایان هر روز معاملاتی براساس معاملات کارگزاران، گزارش تسویه معاملات را به عضو مربوطه ارائه می دهد. اعضای اتاق پایاپای مکلفند براساس اطلاعیه حاصله نسبت به تسویه وجوه معاملات طی مهلت مقرر اقدام نمایند. در صورتی که امور تسویه هرمعامله به طور کامل توسط کارگزار خریدار انجام شده باشد، اتاق پایاپای اقدام به صدور اعلامیه تسویه وجوه آن معامله می نماید.

انواع روش های تسویه معاملات