بازار محصولات صنعتی و كشاورزی ایران همواره با محدودیت ها و دشواری های ساختاری ناشی از عدم استفاده از ابزارهای نوین اقتصادی و ساختار نامناسب و ناكارآمد بازار در بخش تولید ، توزیع و درنهایت مصرف کننده رو به رو بوده است.

مشکلاتی از قبیل :

1- نوسانات کاذب قیمت محصولات ناشی از ارتباط نامشخص میان عرضه و تقاضا

2- عدم امکان مدیریت ریسک و محافظت از نوسانات آتی قیمت

3- فقدان یک نظام قیمت گذاری شفاف بر پایه تعادل میان عرضه و تقاضا و نیاز بازار

4- نبود یک سیستم اجرایی و ناظر بر حسن انجام تعهدات طرفین معامله

5- فقدان یک سیستم جمع آوری، پردازش و تحلیل اطلاعات و آمار تولید، واردات ، صادرات و مصرف در جهت اطلاع رسانی به بازار و تصمیم گیری مطلوب

6- عدم هماهنگی میان بخش های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات، صادرات و بازار مصرف

با توجه به موارد ذکر شده و نیاز به ایجاد بازاری سازمان یافته برای تقابل آزاد عرضه و تقاضا و دستیابی به اثرات مثبت این مهم در اقتصاد تولید و مصرف، دولت و مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا بستر قانونی لازم جهت تاسیس و راه اندازی بورسهای کالایی را در ایران فراهم سازند.

در پی این امر، بورس فلزات در شهریور ماه سال82 به عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز و پس از آن نیز بورس کالای کشاورزی در شهریور ماه سال 83 شروع به فعالیت نمود.

پس از آن در آذر ماه سال 1385 بر اساس مصوبه شورای عالی بورس و قانون جدید بازار اوراق بهادار ، شرکت بورس کالای ایران با ادغام بورس فلزات و کشاورزی تشکیل شد و پس از پذیره نویسی و برگزاری مجمع عمومی ،از ابتدای مهر ماه سال 86 فعالیت خود را آغاز کرد.

هم اکنون بورس کالای ایران با تجربه ی بیش از 5 سال، داد و ستد انواع محصولات صنعتی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه ، سلف و قراردادهای آتی صورت می گیرد و راه اندازی معاملات ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای اختیارمعامله (option ) را نیز در برنامه های توسعه ای خود دارد.

از آن جایی که بورس های کالا به عنوان نهادهایی سازمان یافته جهت داد و ستد قانونمند و نیز توسعه بازار سرمایه و بخش های مختلف اقتصادی به شمار می روند، لذا نتایج عملکرد آنها می تواند تاثیرات بسیار مثبتی در مناسبات تولید، توزیع ، مصرف و در نتیجه افزایش رفاه اقتصادی جوامع به دنبال داشته باشد؛ چرا که بورس کالا تجلی گاه خواسته های تولیدکنندگان و مصرف کنندگان است و در این بازار است که همه فعالان بازار، نیازهای خود را در یک فضای رقابتی، شفاف و قانونمند مطرح می کنند.

از مهمترین اهداف و اثرات بورس کالا می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

ایجاد بازاری قانونمند و سازمان یافته جهت تسهیل داد و ستد کالاها

سامان دهی بازار کالاها از طریق مکانیزم اجرایی ناظر بر تعهدات و تضمین منافع طرفین معامله

کشف شفاف قیمت کالاها بر اساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا و نیاز بازار.

برقراری امکان اعمال مدیریت ریسک در بازار.

امکان انجام معاملات نقد، نسیه، سلف، آتی و اختیار با استفاده از ابزار های نوین مالی.

توسعه سرمایه گذاری و فراهم سازی تسهیلات مالی برای خرید و فروش.

اطلاع رسانی درباره وضعیت بازار داخلی و خارجی کالاهای پذیرش شده به منظور افزایش سطح دانش فعالان بازار.

بر طبق قوانین توسعه ابزارهای مالی جدید سازمان بورس و اوراق بهادارخرید و فروش و عرضه کالا در بورس کالا شامل معافیت های مالیاتی گسترده ای می شوند همین امر به عنوان یک ویژگی مهم می تواند موجب تشویق عرضه کنندگان و خریداران کالا در بورس کالا شود.

علاوه بر معافیت های مالیاتی موارد زیر نیز از جمله مزیت های بورس کالا به شمار می روند:

1- فراهم کردن محیطی که خریدار و فروشنده بتوانند در شفافیت کامل و تحت نظارت بورس و به صورت کاملا عادلانه به خرید و فروش کالا بپردازند.

2- امکان پوشش ، انتقال و توزیع ریسک برای خریدار و فروشنده

3- تضمین کیفیت (استاندارد اجباری کالاهای عرضه شده) ، کمیت، مبلغ و مدت معامله از سوی سازمان بورس

4- کشف قیمت در بازار اول (بازار تجارتی ) از طریق بازارهای حراج حضوری، مداوم و الکترونیک

5- تامین امنیت کامل معاملات توسط بورس

6- انجام معاملات به صورت قانونمند، رانت زدایی، حذف بوروکراسی و تشریفات مزایده ها و ایجاد سرعت در تصمیم گیری مدیران

7- امکان تامین مالی سریع توسط معامله گران اعم از تجار، مدیران پروژه و معامله گران

8- ارائه شاخص های مطمئن و قابل اتکاء برای دولت

9- امکان تحلیل شاخص ها و پیش بینی روند بازار

10- امکان معاملات به صورت الکترونیک و حذف مساله زمان و مکان در معاملات

11- امکان کنترل غیر مستقیم بازاهای عمده فروشی و خرده فروشی

مشخصات کالا و نوع قرارداد مورد معامله

مقدار کالای مورد معامله

واحد اندازه گیری کالای مورد معامله

زمان معامله (روز و ساعت)

استاندارد و ابعاد کالا

تاریخ تحویل

استاندارد تحویل و نوع بسته بندی

انبار یا محل تحویل

واحد پول

1. انتخاب کارگزار

2. تکمیل فرم ثبت سفارش نزد کارگزار و پیشنهاد قیمت

3. واریز حداقل سپرده مورد نیاز معامله به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای

4. انتقال سفارش مشتری به تالار معاملات توسط کارگزار

5. شرکت در حراج توسط کارگزار و انجام معامله در تالار

6. واریز باقیمانده وجه معامله پس از کسر سپرده اولیه به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای

7. تسویه اسنادی معاملات در اتاق پایاپای و صدور اسناد معاملاتی

8. تسویه مالی معاملات در اتاق پایاپای

9. نقل و انتقال وجوه پس از کسر هزینه ها به حساب معامله گران از طریق حساب بانکی

همه داد و ستدها در بورس کالا در قالب قراردادهای استاندارد انجام می گیرد. به طور کلی، قراردادهای زیر برای داد و ستد هر کالا وجود دارد:

قرارداد نقدی (spot): خریدار کل مبلغ قرارداد را به همراه کارمزد کارگزار، نقدی پرداخت می کند و فروشنده می بایست حداکثر ظرف سه روز، کالای مورد معامله را به خریدار تحویل دهد.

قرارداد سلف (forward): خریدار کل مبلغ را در زمان انجام معامله پرداخت می کند و فروشنده متعهد می شود کالا را در تاریخ و زمان معین به خریدار تحویل دهد.

قرارداد نسیه (credit): خریدار کالا را فوراً تحویل می گیرد و بهای آن در تاریخ سررسید، به فروشنده پرداخت می کند.

قرارداد آتی: فروشنده مطابق قرارداد صلح، مقدار معینی از دارایی مشخص را در مقابل مبلغی معین به دیگری صلح می کند. فروشنده دارایی مورد مصالحه را در سررسید مشخص تحویل می دهد و خریدار نیز مبلغ مورد مصالحه را در سررسید می پردازد. طرفین در قالب شرط ضمن عقد به اتاق پایاپای وکالت می دهند که از وجه الضمان آنها متناسب با نوسانات قیمت در بورس به طرف دیگر اباحه تصرف کند. هر یک از طرفین می توانند قبل از سررسید با انعقاد قرارداد صلح دیگری، شخص ثالثی را جایگزین خود در قرارداد صلح اولیه نمایند و پس از تسویه، از قرارداد خارج شوند. کلیه قراردادها در زمان سررسید مقرر تسویه خواهند شد.

قرارداد اختیار معامله (option): که خود بر دو نوع اختیار خرید و اختیار فروش است: آ) قرارداد اختیار خرید: عرضه کننده کالا، حق خرید مقدار معینی از کالایی مشخص و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص به طرف قرارداد مصالحه می نماید، بدون آنکه طرف دیگر ملزم به خرید آن باشد. ب) قرارداد اختیار فروش: قراردادی است که به عنوان شرط ضمن عقد لازم که به موجب آن (خریدار) حق فروش مقدار معینی از کالایی مشخص و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص با طرف دیگر مصالحه می نماید بدون آنکه طرف دیگر (فروشنده) ملزم به فروش آن باشد.

قراردادهای صلح : قراردادهای خاص موضوع ماده ۱۰ قانون مدنی: بورس کالای ایران درصدد آن است که پس از انجام مراحل کارشناسی حقوقی این نوع قراردادها را اجرا کند.

قراردادهای معاوضه (swap): مبادله یک دارایی فیزیکی یا یک تعهد در برابر یک دارایی فیزیکی یا تعهدی دیگر، به منظور تمدید یا کاهش زمان سررسید معامله و یا افزایش (کاهش) نرخ برگه های معاملاتی جهت حداکثر نمودن درآمد معاملاتی و یا کاهش هزینه های مالی آن.

جهت پذیرش هر کالا بایدحداقل شرایط زیر احراز گردد :

1) متقاضی باید سابقه فعالیت قابل اتکاء در بازار کالای موردپذیرش داشته باشد و همچنین چشم انداز روشنی از تداوم فعالیت متقاضی وجود داشته باشد.

2) میزان عرضه کالا توسط متقاضی به گونه ای باشد که امکان کشف عادلانه قیمت را در بورس فراهم آورد.

3) کالا نباید مشمول محدودیت هایی از جمله محدودیت قیمت گذاری قانونی و انحصار در عرضه یا تقاضا باشدکه مانع از کشف عادلانه قیمت کالا گردد.

- هیئت پذیرش در زمانپذیرش هر کالا، حداقل عرضه سالانه و حداقل درصد عرضه در بورس از کل تولید سالانه برای تولیدکنندگان و ازکل واردات سالانه برای وارد کنندگان را مشخص می کند.

تبصره: تغییر حداقل های موضوع این ماده به پیشنهاد بورس و تایید هیئت پذیرش امکان پذیر است.

- عرضه کننده کالا دربورس، موظف است مقررات مربوطه از جمله الزامات این دستورالعمل و ضوابط مربوط درخصوص افشای اطلاعات عرضه کالا را رعایت نماید.

فرم درخواست پذیرش به همراه مدارك ذیل به بورس ارائه می شود :

1) پرسشنامه پذیرش

2) امیدنامه

3) فرم شناسه کالا

4) کپی برابر اصل گواهی استانداردکالا

5) رسید پرداخت حق پذیرش

6) تعهد نامه شرکت تولیدکننده مبنی برفراهم نمودن شرایط جهت بازدید از خط تولید و انبارها حسب درخواست هیئت پذیرش یابورس

7) کپی برابر اصل اسناد ترخیص کالای در حال پذیرش از گمرکات جمهوری اسلامی ایران در مورد کالاهای وارداتی شامل موارد زیر:

7-1) برگ سبز گمرکی

7-2) گواهی بازرسی مبدا و مقصد

7-3) قبض انبار برای کالاهایی که ازگمرکات ترخیص و به انبارهای داخلی حمل شده اند

7-4) کپی برابر اصل پروفرمای ثبت سفارش شده به انضمام مستندات گشایش اعتبار یا پرداخت وجه برای کالای وارداتی ترخیص نشده

8) تائیدیه مراجع ذیصلاح در خصوص کالاهائی که مشمول رعایت ضوابط خاص یا اخذ مجوزهای قانونی باشد.

9) سایر اطلاعات مهم به تشخیص متقاضی یا درخواست بورس یا هیئت پذیرش

تبصره: درخصوص کالاهایی که مشمول استاندارد اجباری نمی باشند، متقاضیان باید گواهی کنترل کیفیت از آزمایشگاه های مورد تائید موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ارائه نمایند. در مواردی که ارائة این گواهی از سوی مؤسسة استاندارد و تحقیقات صنعتی ممکن نباشد، ارائة گواهی آزمایشگاه مورد تأیید بورس الزامی است.

1 . تولیدکنندگان و بازرگانان مواد اولیه

همواره یکی از بزرگترین مشکلات تولید کنندگان در ایران مشکل تهیه مواد اولیه به دلیل عدم شفافیت بازار، نامعلوم بودن روند آتی قیمت محصولات و ناکارآمدی نظام تعیین قیمت و توزیع محصولات بوده است. ایجاد بورس کالا ، آهنگ نوید بخشی برای رفع مهمترین بخش از فرآیند عملیات یک واحد تولیدی است. تولیدکنندگان می توانند با استفاده از ابزارهای داد و ستد در بورس ، در برابر نوسانات قیمت ایمن شوند و با خرید و فروش قراردادهای سلف و آتی، ریسک قیمت را پوشش دهند. بازرگانان نیز می توانند با همین روش با اطمینان خاطر بیشتری از قیمتهای آتی برای صادرات و واردات محصولات موردنظرشان تصمیم گیری نمایند.

2 . مصرف کنندگان

صنایعی که مواد عرضه شده در بورس کالا را به عنوان مواد اولیه خود دریافت می نمایند، نقش بسیار مهمی در بازاربرعهده دارند. طبیعتا این صنایع نیز برای برنامه ریزی تولید خود، تمایل دارند از خطرات ناشی از نوسان قیمتها ایمن شوند و با برآوردی مطمئن از قیمت تمام شده، به تولید اقتصادی بپردازند. برای این گروه، بورس کالا مکان مطمئنی برای خرید مواد اولیه، دریافت اطلاعات موثق در مورد روند قیمت ها و در نتیجه تضمین سود شرکت است.

3 . سازمان های ناظر ، ارائه کنندگان خدمات جنبی و کارشناسان تحلیل گر بازار

هر چند این نهادها و افراد به طور مستقیم در مبادلات شرکت نمی کنند، اما وجود آنها در رونق یا امنیت بازار ضروری است. شرکتهای بیمه، بانکها، انبارها، شرکتهای حمل و نقل، اتاق پایاپای وکارشناسان تحلیل گر از جمله ارائه دهندگان این خدمات و تسهیلات هستند.

هر مشتری برای انجام معامله نیاز به اخذ کد معاملاتی دارد. این کد در بورس کالا منحصر بفرد بوده و معاملات مشتری از طریق آن صورت می گیرد. (علاوه بر آن برای خرید آن دسته از محصولاتی که توسط شرکت بازرگانی پتروشیمی و فولاد مبارکه اصفهان عرضه می شود خریداران نیاز به دریافت کد شناسه ای از شرکتهای مذکور دارند)

1 . اشخاص حقیقی

تکمیل فرم درخواست کد بورسی

تکمیل فرم مشخصات مشتریان

شناسنامه

کارت ملی

جواز کسب یا پروانه بهره برداری

2 . اشخاص حقوقی

تکمیل فرم درخواست کد بورسی

تکمیل فرم مشخصات مشتریان

اولین و آخرین روزنامه رسمی

کپی آخرین آگهی تغییرات شرکت

کپی آگهی تأسیس شرکت

کپی اساسنامه شرکت

کپی شناسنامه و کارت ملی اعضاء هیأت مدیره

کپی آخرین صورتهای مالی حسابرسی شده

کپی کارت اقتصادی و شناسه ملی جهت انجام معامله

مشتریان بعد از دریافت کد معاملاتی می بایست فرم سفارش خرید را تکمیل نمایند، دراین فرم که طبق استانداردهای بورس تهیه شده و نسخ خام آن در اختیار شرکتهای کارگزاری قرار دارد، خریدار علاوه بر مشخصات عمومی خود اعم از نام و نام خانوادگی و . . . مشخصات کالای درخواستی به همراه قیمت مورد نظرش را نیز ثبت می نماید.

توجه : بر اساس صورت جلسه نقل و انتقال وظائف سازمانهای کارگزاران بورسهای فلزات و کشاورزی به شرکت بورس کالا ، آیین نامه ها و دستورالعملهای بورس فلزات تا زمان تدوین مقررات جدید و یا اصلاح آیین نامه های موجود در بورس کالای ایران دارای اعتبار می باشد.

بخش اول: تعاریف و اصطلاحات

ماده1: تعاریف و اصطلاحات مندرج در این آئین نامه به شرح ذیل است :

1 - ((عرضه)) : عبارت است از اعلام آمادگی برای فروش انواع قراردادها و ابزارهای مالی قابل معامله در بورس کالا از طریق کارگزار طبق مقررات مذکور در این آئین نامه .

2 - ((تقاضا)) : عبارت است از اعلام آمادگی برای خرید انواع قراردادها و ابزارهای مالی قابل معامله در بورس کالا از طریق کارگزارطبق مقررات مذکور در این آئین نامه.

3 - (( قرارداد خرید)) : قراردادی است که در آن اتاق پایاپای، به نمایندگی از طرف فروشنده فلز عمل می كند و مشتری خریدار آن است

4 - (( قرارداد فروش)) : قراردادی است که در آن اتاق پایاپای به نمایندگی از طرف خریدار فلز عمل می كند وعرضه کننده فروشنده آن است.

5 - ((خریدار)) : شخص حقیقی یا حقوقی است که کارگزار از طرف او عمل می کند.

6 - (( فروشنده)) : شخص حقیقی یا حقوقی است که کارگزار از طرف او عمل می کند .

7 - ((کارگزار)) : شخصی است که مبادرت به داد و ستد انواع قراردادها و ابزارهای مالی قابل معامله در بورس کالا می نماید. معاملات در بورس کالا منحصراً توسط کارگزاران بورس کالا قابل انجام است.

8 - ((قرارداد اصلی(دست اول) بورس )) : قراردادی است که جزئیات آن با رعایت ضوابط و آیین نامه های بورس کالا تنظیم شده و برای ثبت به اتاق پایاپای ارسال می شود .

9 - ((ناظر معاملات)) : شخص حقیقی است كه به نمایندگی از طرف دبیر كل بورس کالا بر حسن جریان معاملات و انطباق آن با قوانین و مقررات مربوط نظارت خواهد داشت.

10 - ((قرارداد تسویه شده)) : قراردادی است كه بر اساس قرارداد اصلی تهیه و توسط اتاق پایاپای بورس کالا تسویه شده است .

11 - ((قرارداد باز)) : قراردادی است كه توسط اتاق پایاپای و بر اساس قرارداد اصلی تهیه شده و هنوز تسویه نشده است.

12 - (( قرارداد نقدی)) : قراردادی است كه بهای فلز مورد معامله به صورت نقدی پرداخت می شود و تحویل بصورت فوری صورت می گیرد.

13 - (( قرارداد نسیه)) : قراردادی است كه فلز بصورت فوری تحویل می شود و بهای آن در تاریخ سررسید پرداخت می گردد.

14 – (( قرارداد سلف )) : قراردادی است كه برای خرید یا فروش یك فلز و تحویل در زمان مشخص در آینده و با قیمت معین منعقد می شود و تمام بهای آن، هنگام معامله پرداخت می گردد . این نوع قراردادها تا رسیدن موعد تحویل فلز، قابل معامله مجدد در بورس کالا نمی باشند.

15- ((قرارداد آتی)): قراردادی است كه به عنوان شرط ضمن عقد لازم معامله سلف ،می توان آورد و بموجب آن عرضه کننده فلز (فروشنده) هنگام معامله سلف بمقدار وجه دریافتی، تعهد می کند که مقدار معینی از همان فلز با مشخصات منطبق بر استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص به طرف قرارداد تحویل نماید و خریدار نیز تعهد خرید می دهد و هر طرفی که از انجام تعهد تخلف نماید مبلغ معینی به طرف دیگر بپردازد.

16 - (( قرارداد اختیار خرید)) : قراردادی است كه بموجب آن عرضه کننده فلز ، حق خرید مقدار معینی از فلز موردنظر ومنطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص به طرف قرارداد مصالحه می نماید، بدون آنکه طرف دیگر ملزم به خرید آن باشد.

17 - ((قرارداد اختیار فروش)): قراردادی است كه بموجب آن یک طرف قرارداد (خریدار) حق فروش مقدار معینی از فلز مورد نظر و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص با طرف دیگر مصالحه می نماید بدون آنکه طرف دیگر (فروشنده) ملزم به فروش آن باشد.

18 - ((سفارش با قیمت باز)) : سفارشی است كه خریدار یا فروشنده تعیین قیمت معامله را به كارگزار واگذارمی کند.

19 - ((سفارش با قیمت محدود)) : سفارشی است كه خریدار یا فروشنده حداكثر یا حداقل قیمت معامله را مشخص می كند.

20 - (( سفارش با قیمت مقطوع)) : سفارشی است كه خریدار یا فروشنده قیمت معینی را برای انجام معامله مشخص می كند .

21 - ((قیمت معامله)) : قیمتی است كه با انطباق عرضه و تقاضا ، معامله بر اساس آن صورت می گیرد.

22 - (( كمیته های کالا)) : كمیته های خاصی می باشند كه در بورس کالا تشكیل شده، و قراردادها و جزییات کالای را كه در بورس معامله می شوند، بررسی می نمایند و هر گونه پیشنهاد برای انجام تغییر درقراردادها را برای تصویب در چارچوب مقررات مربوط به هیأت مدیره بورس کالا ارائه می كنند.

23 – (( محموله )) : مقدار فلزی است كه در قراردادهای بورس به عنوان واحد معامله تعیین می شود.

بخش دوم : مقررات و دستورالعملهای عمومی

ماده2- زمان انجام معاملات در بورس کالا پنج روز در هفته به استثنای روزهای پنجشنبه و تعطیل می باشد و ساعات معاملات با تصویب هیأت مدیره بورس تعیین می شود.

تبصـره: زمان داد و ستد هر فلز توسط هیأت مدیره بورس مشخص می شود .

ماده 3 -معاملات در بورس کالا در ساعات مشخصی كه توسط هیأت مدیره تعیین می شود، از طریق حراج حضوری و با استفاده از وسائل الكترونیكی انجام می گیرد. كارگزاران پیشنهاد خرید و فروش خود را با لحاظ سفارش خریدار و فروشنده، با ذكر حجم قرارداد، مطرح و ثبت می نمایند. پس از پایان حراج حضوری در سایر ساعات كه محدوده آن نیز توسط هیأت مدیره مشخص می شود، کارگزاران می توانند معامله را بصورت الكترونیكی انجام دهند.

ماده 4 -در مواردی كه كارگزاری فلزی را برای فروش با قیمت مقطوع عرضه كند، خود وی نمی تواند قیمتی كمتر از قیمت مقطوع را برای خرید اعلام نماید. فلزی كه به قیمت مقطوع برای فروش عرضه می شود به نخستین کارگزاری كه آمادگی خود را برای خرید به قیمت مزبور اعلام كند، فروخته خواهد شد. در صورتی كه قیمت های پیشنهاد شده، كمتر از قیمت مقطوع باشد معامله انجام نخواهد شد. در صورت آمادگی فروشنده به فروش به بالاترین قیمت پیشنهاد شده، كارگزار فروشنده پس از ابطال پیشنهاد اولیه، پیشنهاد جدیدی ارائه می دهد.

ماده 5 - در صورتی كه عرضه و تقاضای كارگزار فروشنده و كارگزارخریدار در قیمت های معین اعلام گردد ودر هر مورد خریدار و یا فروشنده ای در این نرخ ها وجود نداشته باشد، عرضه و تقاضای مزبور، پس از پرداختن به معاملة دیگر، به خودی خود منتفی می شود. در صورت تمایل كارگزار، عرضه و تقاضای معامله نشده درهمان جلسه می تواند مجدداً اعلام شود .

ماده 6 -هیأت مدیرة بورس کالا در مواردی كه قیمت پیشنهادی فلز برای عرضه در هر جلسه نسبت به آخرین قیمت معامله شده روز قبل ، بیش از درصد معینی كه توسط این هیات تعیین می شود تغییر نماید، در صورتیكه تشخیص دهد دلایل موجهی برای این نوسان وجود ندارد، مجاز است از انجام معامله جلوگیری كند. هیأت مدیرة بورس میتواند اختیار خود را در این خصوص به دبیر كل تفویض نماید.

تبصره: در صورتی كه كارگزار ذینفع نسبت به تصمیم جلوگیری از انجام معامله بر اساس این بند معترض باشد، باید اعتراض خود را كتباً، با ذكر دلیل، برای رسیدگی و تعیین تكلیف، به دبیر كل سازمان تسلیم نماید. رسیدگی به این اعتراض،در هیأتی متشكل از نماینده شورای بورس در هیأت مدیره و دو نفر كارگزار بی طرف، به تعیین رئیس هیأت مدیره بورس، ظرف 48 ساعت به عمل می آید. نظر و تصمیم كتبی ناظر شورای بورس به اتفاق یكی از كارگزاران، قطعی و لازم الاجراست.

ماده 7 - در صورتی كه تعدادی از كارگزاران، در یك زمان، هریك مقداری از فلز خاص را برای فروش به قیمت معین عرضه نمایند و تقاضای خرید به قیمتی كمتر از قیمت پیشنهاد شده باشد، معامله فقط در مورد فلز كارگزار یا كارگزارانی كه آمادگی خود را برای فروش به قیمت مورد تقاضا اعلام كنند قطعیت می یابد.

ماده 8 - در صورتی كه كارگزار فروشنده ، خود نیز داوطلب خرید باشد و قیمت پیشنهادی وی مساوی قیمت پیشنهادی كارگزاران دیگر باشد، حق تقدم همواره با كارگزاران دیگر است. در صورتی كه كارگزار فروشنــده در نرخ های جدید رقابت كرده وكارگزاران دیگر نیز در رقابت شركت كنند، حق تقدم در قیمت های مساوی، همواره با كارگزاران دیگر است و از بین این كارگزاران نیز نخستین كارگزاری كه اعلام خرید در قیمت مساوی را كرده است خریدار شناخته می شود .

ماده 9 - در صورتی كه كارگزاری، فلزی را جهت فروش به تفكیك عرضه كند و كارگزاران دیگر، خریدار قسمتی از آن باشند ، كارگزار عرضه كننده، مكلف است پس از قطعی شدن معامله، قرارداد اصلی را تفكیك كرده و آن قسمت از قرارداد اصلی خود را كه نسبت به آنها تعهد خرید شده است، قرارداد باز برای آن صادر كند. در صورتی كه كارگزار بخواهد فلز خود را به طور یكجا به فروش برساند، باید در موقع عرضه این موضوع را مطرح كند.

ماده 10 - در مواقعی كه اعلام خرید كارگزار یا قطعیت معامله ، مورد تردید باشد ، نظر دبیركل بورس کالا یا نمایندة وی در رفع تردید ، قطعی است و باید از آن پیروی شود .

ماده 11- در موارد زیر، معامله قطعی شناخته می شود :

1) در صورتی كه عرضة فلز یا قرارداد با قیمت مقطوع صورت گیرد، نخستین كارگزاری كه آمادگی خود را برای خرید به قیمت مزبور اعلام كند، خریدار فلز یا قرارداد عرضه شده خواهد بود.

اگر چند كارگزار، خرید خود را همزمان اعلام كنند، فلز یا قرارداد عرضه شده، به نسبت تقاضا، به كارگزارانی كه همزمان اعلام خرید كرده اند فروخته می شود و اگر در تقدم یا تأخر اعلام خرید اختلاف باشد، باید از رأی دبیركل بورس کالا یا نمایندة وی به عنوان داور پیروی شود.

2) در صورتی كه عرضه به قیمت رقابتی صورت گیرد، كارگزاری راكه عرضه كننده به عنوان خریدار به بالاترین قیمت مخاطب قرار می دهد ، خریدار شناخته می شود. اگر مورد ابهامی در این زمینه پیش آید، رأی دبیركل بورس کالا یا نمایندة وی باید اجرا شود .

3) اگر مدیر عامل بورس کالا یا نمایندة وی تشخیص دهد كه كارگزاری صراحتاً با انجام معامله ای موافقت كرده است، معاملة مزبور قطعی به شمار می رود.

ماده 12- کارگزار فروشنده وظیفه دارد اسناد مربوط به معاملات را پس از انجام آن، بی درنگ تكمیل و امضا كند و برای امضا به كارگزار خریدار تسلیم نماید تا پس از تأیید ناظر معاملات به اتاق پایاپای ارسال گردد.

ماده 13- هزینه‎ های معاملات در بورس کالا به قرار زیر است:

1) كارمزد كارگزاری: میزان كارمزد دریافتی كارگزاران از هر طرف معامله باید به شرح زیر باشد:

كارمزد كارگزاری مربوط به خرید و فروش فولاد برابر 2 در هزار ، سرب و کنسانتره کالا 3 در هزار ، آلومینیوم ، مس و روی هر یك 4 در هزار و سیمان 1 در هزار مبلغ معامله میباشد. حداكثر مبلغ كارمزد دریافتی برای هر مورد معامله از هر طرف معامله 100 میلیون ریال می باشد.

2) عوارض: به منظور انجام پروژه های گسترش بورس کالا در هر معامله به میزان 5/2 در هزار ارزش معامله شامل 25/1 در هزار از خریدار و 25/1 در هزار از فروشنده علاوه بر كارمزد مندرج در این ماده دریافت شود .

تبصره: اعطای هر گونه تخفیف یا دریافت كارمزد و عوارض بیشتر از میزان تعیین شده، ممنوع است.

بخش سوم : قراردادهای نقدی، نسیه، سلف، آتی و اختیار خرید و فروش

ماده1: تعاریف و اصطلاحات مندرج در این آئین نامه به شرح ذیل است :

ماده 14 -ضوابط مربوط به قرارداد های نقدی به شرح ذیل می باشد :

1) قراردادهای نقدی بر اساس محموله استاندارد شده مورد معامله قرار می گیرند.

2) برای هر قرارداد نقدی باید مبلغی بعنوان سپرده كه توسط هیأت مدیره بورس تعیین می شود از طریق كارگزار فروشنده نزد اتاق پایاپای تودیع شودكه پس از تحویل فلز و تأیید اتاق پایاپای مسترد خواهد شد .

ماده 15- ضوابط مربوط به قرارداد های نسیه به شرح ذیل می باشد:

1) قراردادهای نسیه بر اساس محموله استاندارد شده مورد معامله قرار می گیرند.

2) برای هر قرارداد نسیه باید مبلغی بعنوان سپرده كه توسط هیأت مدیره بورس تعیین می شود، از طریق كارگزار خریدار نزد اتاق پایاپای تودیع شود كه پس از پرداخت كامل مبلغ قرارداد و تائید اتاق پایاپای مسترد خواهد شد.

3) حداكثر تعداد قراردادهای نسیه كه یك كارگزار می تواند در هر زمان در دست داشته باشد توسط هیأت مدیره بورس تعیین می شود.

ماده 16 - ضوابط مربوط به قراردادهای سلف به شرح ذیل می باشند:

1) قراردادهای سلف کالا بر اساس محموله استاندارد شده مورد معامله قرار می گیرند.

2) برای هر قرارداد سلف مبلغی به عنوان سپرده كه میزان آن توسط هیأت مدیره بورس تعیین می شود، توسط فروشنده نزد اتاق پایاپای تودیع می شود كه پس از تحویل فلز و تائید اتاق پایاپای مسترد خواهد شد .

3) حجم ریالی قراردادهای سلف كه یك كارگزار می تواند در هر زمان در دست داشته باشد توسط هیأت مدیره بورس تعیین می شود.

4) دامنه نوسانات قیمت در قراردادهای سلف در محدوده حداكثری كه توسط هیات مدیره تعیین می شود نسبت به قیمت تابلو، شروع و در صورت عدم توازن بازار، دامنه نوسانات در جلسات معاملات بعدی افزایش می‎یابد. خصوصیاتی که قیمت فلز مورد معامله می تواند به واسطه ای در طول زمان تغییر کند ، توسط بورس کالا اعلام خواهد شد .

5) پرداخت بهای فلزی كه بصورت سلف معامله می شود می تواند بصورت وجه نقدی و یا بصورت اوراق اعتباری باشد.

ماده 17 - ضوابط مربوط به قرارداد های آتی یا مصالحه تعهدات ، به شرح ذیل می باشد :

1) قراردادهای آتی کالا تنها بر اساس محموله تعیین شده توسط بورس کالا مورد معامله قرار می گیرد.

2) مشخصات تفصیلی و استاندارد کالا توسط بورس تعیین می شود.

3) حداكثرتعداد قراردادهای آتی كه یك كارگزار می تواند در هر زمان در دست داشته باشد توسط هیأت مدیره بورس تعیین می شود.

4) نوسانات قیمت در قراردادهای آتی معاملات با حداكثری كه توسط هیات مدیره تعیین می شود نسبت به قیمت تابلو، شروع و در صورت عدم توازن بازار، دامنه نوسانات در جلسات معاملات بعدی افزایش می‎باید.

5) در قراردادهای آتی طرفین می توانند حق خود را در قالب صلح به دیگری واگذار نمایند.

6) در قرارداد آتی مبلغی بعنوان سپرده حاشیه ایمنی توسط خریدار و فروشنده نزد كارگزار و توسط كارگزار نزد اتاق پایاپای ودیعه می شود كه در صورت تخلف هر یک از طرفین از شرط ضمن عقد، مورد استفاده قرار گیرد. این مبلغ معادل درصدی از كل بهای فلز مبادله شده است كه توسط هیأت مدیره بورس تعیین می شود. میزان سپرده با توجه به تراز مثبت یا منفی طرفین مبادله توسط اتاق پایاپای محاسبه شده و تسویه خواهد شد.

ماده 18 - ضوابط مربوط به قرارداد های اختیار خرید و اختیار فروش ، به شرح ذیل می باشد :

1) قراردادهای اختیار خرید و اختیار فروش تنها بر اساس محموله تعیین شده توسط بورس کالا ، مورد معامله قرار می گیرد.

2) مشخصات تفصیلی و استاندارد کالا توسط بورس تعیین می شود.

3) حداكثر تعداد قراردادهای اختیار خرید و اختیار فروش كه هركارگزار می تواند در هر زمان در دست داشته باشد توسط هیأت مدیره بورس تعیین می شود.

4) بهـای قـراردادهای اختیار خرید و اختیار فروش به صورت نقدی در زمان خرید یا فروش پرداخت می شود .

ماده 19- در كلیه قراردادها موارد زیر بایستی لحاظ گردد :

1) مشخصات فلز و نوع قرارداد مورد معامله

3) واحد اندازه گیری فلز مورد معامله

4) زمان معامله ( روز و ساعت)

5) استاندارد و ابعاد فلز

6) تاریخ تحویل

7) استاندارد تحویل و نوع بسته بندی

8) انبار یا محل تحویل

9) واحد پول

ماده 20 - ضمانت و سپرده های لازم برای انجام و تسویه تعهدات طرفین در انواع قراردادها توسط اتاق پایاپای بورس کالا اخذ خواهد شد. این ضمانت ها و سپرده ها در آئین نامه اتاق پایاپای مشخص شده است.

بخش چهارم : فرآیند داد و ستد در بورس کالا

ماده 21- داد و ستد در بورس کالا طی چهار مرحله به شرح زیر انجام می گیرد:

1) در نخستین مرحله ، مشتری درخواست خرید یا فروش را به كارگزار یا نماینده او ارایه می دهد، کارگزار نیز سفارش مشتری را در تالار معاملات منعكس می كند .

2) در مرحلة دوم ، سفارش مشتری در تالار معاملات و به روش حراج حضوری اجرا می شود. پس از تكمیل این مرحله، ناظر معامـلات دادوستد انجام شده را در شبكة رایانه ای بورس کالا ثبت می نماید.

3) پس از ثبت معامله، مرحلة سوم داد و ستد آغاز می شود كه طی آن، اتاق پایاپای پس از پردازش اطلاعات، گزارش نهایی که شامل وضعیت سپرده های مورد نیاز، تسویة روزانه و كارمزد معاملات می باشد را تهیه نموده و به دفاتر كارگزاران ارسال می نماید.

4) درمرحلة چهارم، اتاق پایاپای حساب های خود را با تمامی كارگزاران تسویه می نماید و كارگزار نیز به نوبة خود حسابهای خود را با مشتری تسویه نموده و آگهی انجام معامله را برای مشتری ارسال می كند.

بخش پنجم : تالار معاملات و نظارت

ماده 22- دادوستد قراردادهای بورس کالا از سوی كارگزاران در تالار معاملات انجام می گیرد.

ماده 23 - تالار معاملات زیر نظر ناظر معاملات به نمایندگی از دبیركل بورس کالا اداره خواهد شد. ناظر معاملات دارای دو منشی می باشد .

ماده 24- ناظر معاملات به هر كارگزار عرضه كنندة فلز اجازه می دهد، قرارداد فلز خود را در تالار بورس عرضه كند، به نحوی كه در تعامل با متقاضیان بتواند به مناسب ترین قیمت آن را به فروش برساند.

ماده 25- سفارش هایی که در تالار معاملات عرضه می گردند به دو دسته ذیل تقسیم می شوند:

1) سفارش فروش کالا مطابق با قرارداد اصلی

2) سفارش فروش قراردادهای باز

در تالار معاملات بورس کالا، برای داد و ستد هر فلز دو زمان تعیین می گردد. در زمان اول درخواست فروش کالای كه هنوز برای آنها قرارداد باز صادر نشده است، مطرح خواهد شد. در این زمان كارگزاران مقدار عرضه و قیمت پیشنهادی خود را مطرح می كنند و داد و ستد قرارداد اصلی آغاز میشود. در پایان زمان اول قیمت نقد و آتی قراردادهای اصلی مشخص می شود.

در زمان دوم، قراردادهای باز به بازار عرضه می شوند. این قراردادها بر پایه قیمت های مشخص شده در پایان زمان اول معاملات، داد و ستد خواهند شد.

ماده 26- هر كارگزار فروشنده موظف است قبل از زمان كار تالار، فرم تكمیل شده درخواست فروش را به ناظر معاملات ارائه دهد. ناظر معاملات تمام درخواست های فروش را در فرمی كه به همین منظور تهیه شده ثبت نموده و در زمان انجام دادوستد فلز به كارگزار اجازه می دهد عرضة خود را به اطلاع تمام كارگزاران برساند، كارگزاران خریدار نیز در زمان دادوستد فلز، تقاضای خود را اعلام می كنند و ناظر معاملات تقاضای آنها را به ترتیب در فرم یاد شده ثبت نموده تا در پایان زمان فعالیت تالار، تمام گواهی نامه های معاملات را با سفارشات ثبت شده مقایسه نماید. صحت اطلاعات این گواهی نامه ها كه از سوی كارگزاران تهیه شده توسط ناظر معاملات تأیید و به كارگزاران تحویل می گردد تا مراحل پایاپای قراردادها را انجام دهند.

ماده 27- ناظر معاملات اجازه می دهد كارگزار فروشنده ، مطابق با فرم درخواست فروش مشتری، قرارداد خود را با صدایی رسا برای تمام كارگزاران اعلام نماید. یكی از دو منشی ناظر معاملات عرضة قرارداد فلز مورد نظر را با فرم ثبت سفارشات كه توسط ناظر تهیه شده مطابقت می دهد. پس از مشخص شدن عرضة كل بازار،كارگزاران خریدار میتوانند تقاضای خود را اعلام نمایند و منشی دوم ناظر معاملات ، تقاضای آنان را در فرم مخصوص، ثبت می نماید .

ماده 28- در پایان هر معامله گواهی انجام معامله كه توسط كارگزاران خریدار و فروشنده، در دو نسخه تهیه شده است به تائید ناظر معاملات رسیده و در اختیار آنان قرار می گیرد.

ماده 29- هر كارگزار با توجه به قیمت تعیین شده در زمان اول، پس از آنكه فرم درخواست فروش را به ناظر معاملات ارائه نمود، عرضه قرارداد باز خود را برای تمام كارگزاران اعلام می نماید. پس از پایان هر معامله ، گواهی انجام معامله كه توسط كارگزاران خریدار و فروشنده، در دو نسخه تهیه شده است به تائید ناظر معاملات رسیده و در اختیار آنان قرار می گیرد .

ماده 30- تمام فرم های عملیاتی جهت اجرای این آیین نامه توسط كمیته های تخصصی بورس تهیه و به تصویب هیات مدیره خواهد رسید.

ماده 31- این آئین نامه بر اساس بند (ج) ماده (95) قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و در اجرای بند(2) قانون استفساریه ماده مذکور، مشتمل بر 31 ماده و 3 تبصره تهیه و در تاریخ 3/6/82 به تصویب شورای بورس کالا رسیده است .

قرارداد آتی قراردادی است كه فروشنده بر اساس آن متعهد می شود در سررسید معین، مقدار معینی از كالای مشخص را به قیمتی كه الان تعیین می كنند، بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می­شود آن كالا را با آن مشخصات، خریداری كند. در این قراردادها، برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می شوند متناسب با تغیرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل كنند و اتاق پایاپای بورس کالا از طرف آنان وكالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار طرف دیگر معامله قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سر رسید با هم تسویه كنند.

یک قرارداد آتی برای یک درجه ، مقدار، ماه تحویل و قیمت معین منعقد میگردد.

مثال: قرارداد آتی 500 تن مس کاتد با درجه خلوص 99 درصدجهت تحویل در ماه شهریور 84 به قیمت هر کیلو 3500 تومان ، ( تحویل 84 /30/6 )، رتبه ، مقدار ، تاریخ تحویل ، نحوه ارائه قیمت ، میزان سپرده اصلی یا جبرانی برای هر نوع قرارداد همزمان با افتتاح معامله از طریق بورس تعیین و مشخص خواهد شد. در مجموع فقط تعیین قیمت دراختیار طرفین قراردادآتی گذاشته می شود.

قابل توجه است که داد و ستد این قرارداد تنها درتالار بورس صورت می گیرد . همچنین تدوین مقررات و برقراری ضمانت اجراء آن در خصوص چگونگی دادوستد قرارداد های آتی در زمره اختیارات و مسئولیتهای بورس است.

معاملات آتی در بورس کالای ایران

با توجه به اینکه اولین معاملات قراردادهای آتی در دنیا به صورت استاندارد در بور سهای کالایی انجام شده است . در کشور ما نیز معاملات اولین قرارداد آتی در بورس کالای ایران با راه اندازی قرارداد آتی بر روی شمش طلای یک اونسی (که در تاریخ 87/03/12 مورد پذیرش قرار گرفته بود) از تاریخ 87/04/01 آغازشد . اما با راه اندازی قراردادهای آتی بر روی سکه طلای بهارآزادی و آغاز معاملات آن در تاریخ 87/09/05 ، هم اکنون تقریبا تمام معاملات آتی بورس کالا به قراردادهای سکه طلای بهار آزادی اختصاص پیدا کرده است که روز به روز نیز برمتقاضیان حضور در این بازار افزوده میشود . نگاهی به آمار معاملات قراردادهای آتی در بورس کالای ایران نشان می دهد طی مدتی که از راه اندازی این قراردادها می گذرد، حجم و ارزش این معاملات هر سال نسبت به سال قبل افزایش بسیار چشمگیری را تجربه کرده است .

برخی اصطلاحات رایج در قراردادهای آتی :

دارایی پایه

اصطلاحاً در قراردادهای آتی، کالا یا آن دارایی که قرارداد آتی بر روی آن منتشر می شود را دارایی پایه می گویند . معمولاً در بورس های کالایی دنیا دارایی های مختلفی از جمله محصولات کشاورزی، انواع فلزات، انواع فراورده های نفتی و سایر محصولات به عنوان قرارداد آتی منتشر می شوند و به عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی مطرح می گردند .

موقعیت تعهدی فروش

اصطلاحاً گفته می شود کسی که در بورس، قرارداد آتی را به فروش می رساند و خود را به تحویل دادن دارایی پایه بر اساس ضوابط استاندارد بورس در تاریخ معینی در آینده متعهد می نماید، موقعیت فروش یا موقعیت تعهدی فروش اختیار کرده است . اگر این فرد تا تاریخ سررسید قرارداد این موقعیت را حفظ نماید ضرورتاً باید دارایی پایه را تحویل دهد.

موقعیت تعهدی خرید

همچنین، فردی که در بورس قرارداد آتی را می خرد و خود را متعهد به خرید دارایی پایه بر اساس ضوابط استاندارد بورس در تاریخ معینی می­نماید، اصطلاحاً موقعیت خرید یا موقعیت تعهدی خرید اختیار کرده است و اگر تا تاریخ سررسید قرارداد این موضع را حفظ نماید ضرورتاً باید کل ارزش دارایی پایه را پرداخت نماید .

سررسید قرارداد

تاریخ سررسید قراردادهای آتی بر روی یک کالا به صورت استاندارد و مشخص توسط بورس تعیین می شود و فقط برای سررسیدهای معینی که تعیین می شود امکان انجام معاملات آتی وجود دارد . مثلاً در قراردادهای آتی سکه طلای بورس کالا سررسید قراردادها پایان تمامی ماه های سال می باشد .

اندازه قرارداد

در قراردادهای آتی اندازه هر قرارداد توسط بورس تعیین می شود و سرمایه گذاران فقط می توانند مضرب های صحیحی از این مقدار را مورد معامله قرار دهند . به طور مثال در قراردادهای آتی سکه طلای بورس کالا، اندازه قرارداد 10 عدد سکه طلای بهار آزادی می باشد . تمامی ویژگی های مورد نظر یک قرارداد آتی در قالب مستندی به نام مشخصات قرارداد توسط بورس به اطلاع عموم می رسد.

ایران به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای تولیدکننده نفت و گاز و دارنده یکی از بزرگترین ذخایر و منابع هیدروکربوری جهان شناخته می شود. از سوی دیگر با توجه به رویکرد مطرح در سند چشم انداز 1404 در ارتقاء جایگاه جمهوری اسلامی ایران به کشور اول منطقه از لحاظ اقتصادی، سیاسی ، علمی و … لزوم تاسیس بازاری متشکل جهت کشف قیمت و معامله نفت به عنوان یک کالای استراتژیک در منطقه بیش از گذشته احساس و همین موضوع زمینه ساز طرح قیمت گذاری نفت در داخل کشور شد .

از آنجا که یکی از بهترین و شفاف ترین مکانیزم های قیمت گذاری محصولات، عرضه آنها در بورس می باشد، در اوایل دهه 80 ایده تاسیس بورسی برای انجام معاملات نفت طی فرآیندی مشترک میان وزارتخانه های نفت و اقتصاد شکل گرفت. در فاز نخست برای محقق شدن این ایده در اواخر بهمن 1386 مبادلات فرآورده های نفت و پتروشیمی در بازار سرمایه آغاز گردید.

از سویی با وجود زیرساخت های موجود در صنعت برق کشور که آن را از کشورهای منطقه متمایز می سازد، همزمان با فعالیت ها در راستای شکل گیری بورس نفت، لزوم راه اندازی بورس برق در ادامه توسعه بازار برق کشور احساس شد. در خرداد 87 شورای عالی بورس با تاسیس بورس برق موافقت می کند. در این بین تشکیل بازاری منسجم برای در بر گیری همه کالاهای از جنس انرژی و تشکیل بورسی جامع و واحد برای معاملات انواع حامل های انرژی پیشنهاد شد.

شورای عالی بورس و اوراق بهادار در جلسه 1390/03/30 با تجمیع درخواست های جداگانه برای راه اندازی بورس نفت و برق به راه اندازی بورس انرژی رای داد.

بر این اساس بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور جهت عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی ، برق، گاز طبیعی ، زغال سنگ ، حق آلودگی و سایر حامل های انرژی شکل گرفت. متعاقب صدور مجوز فعالیت بورس انرژی و برای تعیین گروه های سهامداری این بورس، سازمان بورس و اوراق بهادار، فراخوانی را در تاریخ 1390/04/05 جهت مشارکت نهادهای مالی و فعالان صنعت نفت ، گاز و فراورده های نفتی، برق و با قید ترکیب 60 درصد نهادهای مالی ، 20 درصد فعالان صنعت برق و نفت و 20 درصد عموم مردم و سقف 5/2 درصد برای هر متقاضی منتشرنمود. در تاریخ یازدهم اسفند 1390 مجمع عمومی مؤسس شرکت بورس انرژی برگزار گردید و از بین کاندیداهای عضویت در هیئت مدیره، 7 عضو اصلی و 2 عضو علی البدل انتخاب شدند.

بورس انرژی دارای سه بازار فیزيکی، مشتقه و فرعی است. بازار فیزيکی شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی ساير حامل های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است.

انواع بازارهای برق (از حیث کالا)

1 . بازار انرژی

2 . خدمات جانبی

3 . انتقال

بازار انرژی: بازار معاملات خود توان مصرفی به بازار انرژی موسوم است. معاملات برق در بورس انرژی همان معاملات توان ظاهری برق محسوب می شود. گرچه قرار است در فازهای آينده بازار خدمات جانبی و انتقال نیز در اين بورس صورت گیرد.

بازار خدمات جانبی: همان بازار توان راکتیو و خدمات رزرو و ظرفیت و ساير خدماتی که برای حفظ توان ظاهری در شبکه مورد نیاز است.

بازار انتقال: بازاريست که در آن خدمات انتقال انرژی الکتريکی مورد معامله قرار می گیرد.

انواع بازارهای برق (از حیث زمانی)

1 – بازار سلف: قرارداد سلف قراردادی است که در آن خريدار و فروشنده کالا برای زمان تحويل معین در آينده و مقدار مشخصی از کالا به قیمت توافقی به تفاهم می رسند. اين نوع بازار قرار است در بورس انرژی ايران راه اندازی گردد.

2 – بازار روز بعد: در اغلب بازارهای برق برای تولید و مصرف در ساعات روز بعد برنامه ريزی می شود اين بازار در ايران به بازار روزفروش معروف است.

3 – بازار لحظه ای: با توجه به تغییرات سمت بار و سمت تولید ايجاد تعادل در بازه ها زمانی کمتر از يک ساعت نیز الزامیست. در بورس انرژی در فاز اول قرار است که معاملات سلف برق تحت عنوان سلف موازی استاندارد صورت گیرد و معاملات برق از سه روز جلوتر به بعد امکان پذیر است و معاملات بازار روز بعد و بازار لحظه ای فعلا در بورس انرژی مورد معامله قرار نخواهد گرفت.

الف) دريافت كد مشتری در بورس انرژی

نخستین گام برای اقدام به خرید هر نوع کالایی از جمله محصولات انرژی در بورس انرژی ایران دریافت کد مشتری در بورس انرژی می باشد که این کد زمانی که مشتری برای اولین باراقدام به خرید می کند ایجاد می شود و هر خریدار انرژی از طریق کارگزار خود اقدام به دریافت کد بورسی می نماید. در مورد محصولات بورس انرژی فقط اشخاص حقوقی می توانند برای خرید این محصولات از شرکت بورس انرژی ایران اقدام کنند. متقاضیان (شرکت های تولیدي و توزیع نیروی برق)، برای اخذ کد معامعلاتی می بایست پس از مراجعه به شرکت مدیریت شبکه برق ایران و دریافت فرم تکمیل شده و ممهور "معرفی نامه جهت درخواست کد خاص برای معاملات برق در بورس انرژی" و تکمیل فرم های احراز هویت مشتری، درخواست کد معاملاتی و بیانیه ریسک ( موجود در شرکت های کارگزاری)، نسبت به اخذ کد معاملاتی از طریق شرکت های کارگزاری دارای مجوز فعالیت در بورس انرژی اقدام نمایند.

لازم به ذکر است متقاضیان، باید در هنگام مراجعه به شرکت های کارگزاری، مدارک و اطلاعات ذیل را به همراه داشته باشند:

1) اطلاعات در خصوص اساسنامه، شناسه ملی، شرکت نامه، آگهی روزنامه رسمی در خصوص تأسیس و آخرین تغییرات آن، آگهی آخرین تغییرات مدیران وصاحبان امضای مجاز ، ترکیب سهامداران، مالکان یا شرکاء بالای ده درصد، مؤسسان،اعضای هیأت مدیره و مدیر عامل، بازرسان، حسابرسان و نشانی اقامتگاه آنان.

2) اطلاعات مربوط به حساب بانکی مرتبط با معاملات کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا.

3) اطلاعات در مورد حجم معاملات قبلی.

4) اصل مدرک شناسایی صاحبان امضای مجاز شامل شناسنامه و کارت ملی و کپی تمامی صفحات مدارک مذکور

ب) نحوه خريد و فروش در بورس انرژي

معاملات بورس همواره بر مبنای رقابت و به یکی از روش های حراج انجام می شود. اجرای سفارش ها براساس اولویت قیمت و در صورت تساوی قیمت ها براساس اولویت زمانی ورود سفارش به سامانه معاملات خواهد بود. کالای برق در بورس انرژی براساس قرارداد سلف موازی دادوستد می شود و قراردادی است که در بازار مشتقه معامله شده و براساس آن مقدارمعینی از دارایی پایه براساس مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش می رسد. وجه قرارداد مذکور باید در هنگام معامله و طبق زمان بندی تعیین شده در مشخصات قرارداد پرداخت و دارایی پایه در سررسید تحویل شود.

اتاق پایاپای در پایان هر روز معاملاتی براساس معاملات کارگزاران، گزارش تسویه معاملات را به عضو مربوطه ارائه می دهد. اعضای اتاق پایاپای مکلفند براساس اطلاعیه حاصله نسبت به تسویه وجوه معاملات طی مهلت مقرر اقدام نمایند. در صورتی که امور تسویه هرمعامله به طور کامل توسط کارگزار خریدار انجام شده باشد، اتاق پایاپای اقدام به صدور اعلامیه تسویه وجوه آن معامله می نماید.

انواع روش های تسویه معاملات

1) تسویه نقد ( واریز وجه قرارداد، کارمزدها و کسورات و حسب مورد ثبت تسویه توسط کارگزار)

2) تسویه خارج از پایاپای (ارائه سند تسویه خارج ازپایاپای مطابق فرمت شرکت سپرده گذاری مرکزی و مستندات ضمیمه آن و واریز کارمزدها، کسورات و پیش پرداخت معامله در صورت وجود)

3) تسویه با تضمین تسویه ای ( ارائه ضمانت نامه، سند اعتبار اسنادی و سایر مستندات مطابق فرمت شرکت سپرده گذاری مرکزی به همراه واریز کارمزدها و کسورات)